2. 1 Ç’ është demonologjia?
2. 2 Frymët, bestytnitë, - imazhet e tyre në rrëfenjat popullore
2. 3 Kulti i së errtës në bestytnitë
2. 4 Rrëfenja kuteliane dhe narrativa e skazit
2. 5 Modelet e rrëfenjës së Kutelit dhe përvoja e rrëfenjave të Turgenievit dhe Gogolit
2.1 Ç’ është demonologjia?
Demonologjia është shkenca që studion qeniet mitike. Qenie mbinjerëzore me fuqi të fshehtë, që besohet se kishin në dorë fatin e njeriut, të një familje. Demonologjia shqiptare është e pasur, e larmishme e domethënëse. Prej saj po përmendim disa nga figurat më kryesore të besimeve popullore: Zana - hyjni e natyrës, të cilat sipas traditës kanë dy karaktere: i zbutur, në vetvete Zanat kanë forcë “hyjnore” për të shëruar, për t’i bërë njerëzit të fuqishëm, për t’i shpëtuar nga rreziku dhe idhnak, sepse në rrethana të caktuara Zanat paraqiten të egra e armike të njerëzve për vdekje, veçanërisht kur u prishin qetësinë a kur degradojnë natyrën e virgjër. Ndonjëherë i bëjnë njerëzit sakatë e të mangët nga mëntë; mundet dhe që t’i bëjnë të vdesin. Kuçedra (Kulshedra) - personifikimi i forcave shkatërruese në natyrë e në jetën njerëzve, ajo quhet edhe shpirti i keq i ujit në besimet popullore. Ora - hyjni mbrojtëse e njeriut, e fisit, e një bashkësie territoriale të caktuar. Kukudhi, figurë e besimeve popullore, e përfytyruar si njeri, i cili në ngjallje të tij është shumë i keq dhe pas vdekjes ngrihet natën nga varri e tremb njerëzit.
Demonët, në disa mite janë hyjni të mistershëm e të fuqishëm të botës së përtejme, veprimi i të cilëve mund të jetë fatlum ose i kobshëm në sjelljen e njerëzve. Filozofët dhe poetët e shndërruan konceptin demon. Kështu sipas Pindarit, te çdo njeri ka një demon të së mirës dhe të keqës, i cili simbolizon fatin e paracaktuar të çdo jetë. Sipas Hedidit, demonët janë qenie ndërmjetëse midis njeriut dhe hyjnisë. Më vonë filluan të mendonin se shpirtrat e hyjnizuar të të vdekurve bëheshin demonë, që ktheheshin nganjëherë në tokë për të torturuar kriminelët. Mendohej gjithashtu se demonët pushtonin jo vetëm njerëzit, por edhe dukuritë e natyrës, duke shkaktuar zënien e hënës dhe fatkeqësitë atmosferike. Në Romë demonët identifikoheshin me gjinitë. Besimi te demonët u ruajt për një kohë të gjatë (Xhindët, nuset e ujërave etj).
“Ç’të jetë vallë? A mos është ngritur ndonjë i vdekur nga varri, ndonjë kukudh nate që kalëron si hije nëpër dritën e hënës? Jo, s’është i vdekur a kukudh i ngritur nga varri, po është vetë shqahu Paji Harambash, i rëndë, i zymtë, zemërak”.
Kujtojmë, që në rrëfenjat e Gogolit, Kuteli dhe Tugenievit zë një hapësirë shumë të madhe veprimi i qenieve si: Lugati, Satanai, Magjistricat, Orët, Zanat, Djajt, Shtrigat, Kuçedrat, Shtojzavallet, Kukudhët. Për të qënë sa më bindës në këto që themi, mjafton t’i ilustrojmë me shembuj nga teksti.
Konkretisht Gogoli shkruan: “as dreqi nuk i mban mend të gjitha se”, “djallzitë e shtrigës plakë”, “djalli kishte vjedhur hënën”, “djalli u zvogëlua dhe u fut në xhep”, “ai që e ka djallin në bark”, “sikur t’a ndiqte vet satanai”, “djalli të më marrë, në djall të vejë, djalli të marrtë, tradhtomë, moj e mallkuar”, “do të të jap një djall tullac”, “djalli ta marrë, më hante tërë trupi; ata dreq pleshta”, “Më zhvate dy rubla e gjysmë për një të vdekur, cingun i djallit!”, “djalli të marrtë bashkë me nderimet e tua!”, “Dëgjo këtu: për këtë punë në gjyqin e pastajmë djajtë do të të pjekin në hekura të skuqur, djajtë do të të pjekin!”, “Dreqi e merr vesh se ç’është kjo punë”, “Tamam djall me brirë dhe haj, nis përplas këmbët”, “Vetëm djalli e di se si është!”, “Djalli ta marrë vesh se si e qysh”, “Më në fund, karriges të cilën e përplasim djalli e merr vesh se ku, tutje te dera”, “megjithatë nga mbledhja doli dreqi e merr vesh se çfarë”.
Të njëjtën gjë gjejmë edhe tek rrëfenjat e Kutelit kur ai shkruan: “lugetërit në atë kohë”, “njëri djalli e tjetri dreqi”, “me mijëra lugetër të dalë nga varret”, “si shejtanë e shkuar shejtanëve”, “engjëlli që kish në bark”, “Le të mbeti, le të vdisni e të bëhi lugetër”, “Të bërët e të lëshuarit dora e këmba nga thonjtë e lugatit”, “Një Cen Kukuthi e Duf Dreqi”, “E kish inatin të fortë, si inat lugati!”, “Të gjitha i bënte Bishtak beu (sa edhe një herë bota e pandehu lugat, majë një plepi ku gjuante një fole”; “Mja, mor lugetër, se na nxorët mentë!’, “E kaq u paskan ndezur gjakrat për punën e lugatit”, “Ai vetë rrëfenjte se kish parë me sytë e tij një lugat aty ne Lumi”, “Lëkurë lugati, kjo, që u çorr në drizë. Se driza është e keqja e lugatit e tjetër s’ka”, “Dreqi-dreq po edhe ky yni që numëronte qeset natën”, “Dreqi i shpëtoi menjëherë nga dora”, “U drodh dhe dreqi nga kaq dreqëri edhe foli”.
Edhe Turgenievi ecën në të njëjtën linjë me Gogolin dhe Kutelin në lidhje më figurat demonologjike: “Eja këtu, të marrtë djaaalli!”, “ngrije zërin, ngrije dreqi të martë!”, “të tërë ay rreth e quante me emrin Shtrigë, këtë llagap ja kishin ngjitur sepse ish famëzëzë e madhe”, “pronarja e saj ish një pasanike, një plakë shtrigë”, “ah, e martë djalli, zoti më ndjeftë mëkatet!”, “e mori djalli punën tonë”, “Ah, e marrtë djalli, zoti më ndjeftë mëkatet!”, “Të them të drejtën mezi e mbajta vetn se desh iu hodha në fyt kësaj shtrigë të mallkuar”, “barkmadhi i dreqit”, “djalli me brirë”.
2. 2 Frymët, bestytnitë - imazhet e tyre në rrëfenjat popullore
Demonologjia është e lidhur më mitologjinë. Të shkrimtarët në studim, pothuajse nuk ka rrëfim të tyre ku ata të mos i drejtohen motiveve folklorike, duke na rrëfyër për disa nga figurat më tipike të demonologjisë. Këto figura na shfaqen në mite, legjenda dhe përralla. Si fillim do të shpjegojmë konceptin për secilin rast.
Fjala greke mythos ka për kuptim të parë “fjalë, gojëdhënë, legjendë”. Sot, kur e cilësojmë diçka si mit, nënkuptohet se bëhet fjalë vetëm për një sajim. Në të vërtetë, mitet përmbajnë motive të ndryshme, të ngjashme me ato të përrallave popullore dhe, në të kundërt, në përrallat popullore gjejmë shumë përbërës që vijnë nga mitet.por kjo nuk do të thotë se kuptimi i miteve është më i ngarkuar se ai i përrallave.përmes tyre, çdo kulturë gjenë gjithë shprehjen e vet dhe farkëtohet duke u nisur nga kujtesa e saj, nga traditat dhe zakonet e saj. Për analistin Erich Fromm miti përcaktohet “si përvoja e shpirtit”. Në teoritë e ndryshme për mitin gjejmë pikpamje si ajo e Segalit se: “Miti nuk është si letërsia, por duhet studiuar si letërsi më tepër se historia, sociologjia, ose diçka tjetër jo letrare”.
Në veprën e vet: “Manuali i etnografisë” Mauss-i jep këtë përkufizim për mitin: “Një mit, i përkufizuar si duhet, është një histori e gjallë; i lidhur me parimin e riteve. Miti bën pjesë në sistemin e detyrueshëm të religjionit, që, nga ana e vet, është i detyruar të besojë në mit. Në ndryshim nga legjenda dhe këngët legjendare, miti është i lidhur me përjetësinë”.
Njëri ndër njohësit më të mirë të përrallës V. J. Proppi konsideron se miti, si kategori historike është më i vjetër se përralla. Si veçori karakteristike të përrallës e konsideron trillin dhe fiksionin. Në shumë gjuhë sipas tij, fjala përrallë është sinonim i fjalës “rrënë”, “trillim”. “Përralla u krye, më nuk gënjehet, kështu rrëfimtari rus e përfundon përrallën, thotë Proppi.
Ndarja më e zakonshme e përrallave është ndarja në përralla më përmbajtje të mrekullueshme, përralla të jetës së përditshme, përralla mbi kafshët”.
Përralla nuk fton në besueshmëri dhe në tërësi është produkt i imagjinatës. “S’ka shumë kohë kur një njeri nga fshati ynë e pësoi keq. Xhindi e bëri të humasë udhën edhe e zvarriti nëpër pyll, aty e shtyu të vijë rrotull nëpër lëndinë. Në Shtëpi u kthye vetëm kur u gdhi e dha dritë”.
Miti ka depërtuar, gjithashtu, edhe te përralla. Por mitet nuk duhen ngatërruar me përrallat, me historitë që na janë përcjellë përmes shekujve dhe që na ndihmojnë të besojmë se dëshirat tona mund të realizohen. Një pjesë e përrallave mitike janë narracione të përpunuara të motiveve dhe bëmave të heronjëve mitikë. Nga ana e tyre legjenda dhe përralla nuk depërtojnë aspak te miti. “Një pjesë e madhe e ndryshimit në mes mitit, legjendës dhe përrallës shprehet edhe nga vendi që zënë zotat, heronjtë ose njerëzit në këto forma të shprehjes artistike popullore. Respektivisht zotat zënë vendin qëndror të tregimit mitik; heronjtë zënë vendin qëndror në legjendë dhe njerëzit në përrallë”. “Psikologjia ka qenë më frytëdhënëse sa i përket teorisë së mitit”.
Të tre shkrimtarët e rimodelojnë mitin sias një vizioni të ri, në struktura të reja narrative që përcaktohet nga imagjinata dhe stili individual i rrëfimit të tyre. Miti ka qenë në thelb një transfigurim i realitetit, mbi të cilin shkrimtarët ndërtojnë një trasfigurim të ri, me kuprime krejtësisht të reja në kontekste letrare të ndryshme “si shndërrim i të gjitha vlerave në dukje të pandryshueshme”.
Kësaj ideje i vjen në ndihmë edhe Frojdi në “Teorinë e zhvendosjes” me konceptet: “vetëdije-paravetëdije dhe pavetëdije” dhe me gjuhën simbolike ka shpjeguar teorinë për ëndrrat si pasqyra e një shpirti të trazuar të njeriut.
Në shqip, krahas fjalës legjendë përdoret edhe emërtimi gojëdhënë, çka shpreh më mirë diçka nga thelbi i saj, faktin që “jepet me gojë”; në gjermanisht legjenda thërritet sag, por s’ka të bëjë fare me sagat skandinave. Kjo fjalë vjen nga latinishtja, legjenda, që do të thotë “diçka që është për t’u lexuar”. Kuptimi burimor i legjendës të çon te mësimet apo predikimet e shërbesave fetare, si dhe te leximet e murgjeve mbi jetën e shenjtit të ditës, apo përgjithësisht për jetën e shenjtorëve, jeta e të cilëve lexohej gjatë vakteve, ndër manastiret.
Por në gjysmën e parë të shekullit XX u mësua se, ka një ndryshim ndërmjet legjendave dhe rrëfimeve të shenjta.
Bota e legjendave fqinjëron me botën e miteve, me atë të poezisë popullore epike dhe me atë të përrallave, pavarësisht se është vështirë të saktësosh kufijtë midis tyre, e aq më shumë të gjesh kujt i përket mosha më e hershme. Studiuesit V. Vund dhe H. Gunkel kanë shprehur pikëpamjen se, zanafilla e universit të këtyre gjinive të përafërta nuk janë mitet, siç ishte menduar për një kohë të gjatë, por përrallat. Legjenda dallohet nga miti, nga fakti se ajo nuk ka përherë një domethënie simbolike, nuk përçon përherë diçka thelbësore për natyrën njerëzore. Legjendat janë kallëzime popullore që shpjegon krijimin e botës, të universit e të njeriut, të botës bimore e shtazore, të vendbanimeve, si dhe për një ngjarje të së kaluarës, për një figurë historike, etj, që mund të ketë një bazë të vërtetë, por që është shtuar e zbukuruar nga fantazia popullore dhe përcillet gojë më gojë, nga një brez në tjetrin.
Të rrëfenjat e Kutelit si: “Fije nga jeta e Theofil Kostorit”, “Lugetërit e fshatit tim”, “Fshati im e pi rakinë”, “ku më tepër zë vend përshkrimi i jetës fshatare shqiptare me mentalitetet, paragjykimet, bestytnitë dhe natyrën e mrekullushme të saj”.
Tregimi: “Kryengritje për lugat” është ngritur mbi një truall të veçantë idesh dhe projeksionesh sociale, në rrënjë të të cilave janë bestytnitë dhe besimet religjoze pagane e mbaspagane në lugetërit dhe misionet e tyre shkatërrimtare. Bestytnia si një nga format e vjetra të projektimit të botës dhe të të vërtetave jetësore, këtu është intertekstualizuar dhe fuqizuar në përmasën e një realiteti “të verifikueshëm”: “Që kur i doli të birit të Qipros fjala se beson lugat, humbi nderë e dashurinë e fshatit, si në turq e në kaurë. Jo vetëm se s’ka njeri që ai kthen mirmëngjesin, jo vetëm se i thonë mason e papiston, po ia paskan ngjitur se nga pun’e e tij- që s’beson lugat!- perëndia i punon fshatit kaq alamete e valoma. Bie shi shumë e vjen Lumi i Madh; fajin e ka çuni i Qipros! Nuk bie shi e thahet misri; fajin e ka çun’ i Qipros! U bie gëlbaza dhenve; fajin gjithë çuni i Qipros! E gjithë çuni i Qipros e ka fajin se u bie hiri vreshtave, se ikën peshku nga kufiret tona e se i hyri krimbi arrës së Banushit. E jo vetëm kaq, po i paska dalë fjala se valla ha bukë me të madhë e shejtan”.
Siç mund të shihet nga fillimi i rrëfimit, i tërë tregimi ngrihet mbi një realitet etnologjik. Vetë ky realitet paraqet intertekstin bazë mbi të cilin ndërtohet tragjedia e personazhit që quhet Çuni i Qipros, i cili i vë në dyshim principet e këtij realiteti bestytnor. Si struktura narrative, ashtu edhe vetë intriga e vetë tregimit është e lidhur me mosbesimin e Çunit të Qipros në lugat, që për fshatin, për realitettin mendor e shpirtëror të tij, paraqet një herëzi të padëgjuar, për të cilin zoti ndëshkon njerëzit, gjënë e gjallë të tyre, pemët dhe të lashtat. Brenda kësaj intrige, ka ndodhur një dramë, me vetë shfaqjen e mosbesimit të të birit të Qipros. Konflikti i këtushëm dramatik, rrjedh edhe si konflikt diskursiv e moral, po edhe si konfrontim ideologjik. Shenjat e mitosit, si një diskurs oral etnologjik, janë ndeshur fuqishëm me shenjat e një projekti vetiak të botës e jetës, që paraqet një diskurs personal, metafizik, të personazhit. Ndeshja e këtyre diskurseve është e fuqishme sikurse që është edhe loja e tyre e rrjedhshme si gjuhë.
Tregimi “Lugetërit e fshatit tonë” paraqet një seri rrëfimesh të lidhura në një temë, me një tip personazhi dhe me një tip situatash të ngjashme, që të gjitha të lidhura me lugat. E tërë baza e rrëfimit dhe e situatave është popullore dhe në të vërtetë, interteksti oral në këtë rast përbën vetë tekstin. “Vjet kemi pasur lugat të fortë Shaqon e Shabanit, njëviti një tjetër që u bë edhe kanxhalloz edhe sivjet Meron e Cutes. Ky murgu Mero ra e vdiq aty e dy muaj nga njëfarë ograie, se i pat qenë shkruar. Që në të gjallë fshati thosh se do ngrihet lugat. E me të vërtetë, sapo vdiq, ra e u ngrit”.
Ky projeksion i rrjedhës së kohës, ka të ngjarë që është një intertekst- koment autorial, i ndërkallur në gojën e personazhit i cili flet dhe vepron si aktant i një strukture të tërë narrative, kompozicionale e semantike orale. Mbi ndërtime të tilla miniaturale, qoftë në këtë bosht tematik, qoftë në boshte të tjera, mund të hasim edhe në ndonjë pjesë tjetër të tregimit. Me një fjalë, Kuteli në mes rreshtave shpërthen si ide, ndërsa në rrafshin e sintagmes si gjuhë; formë këto të ndryshme të ndajvëna mbi gjedhën narrative e tematike orale.
Krijimtaria popullore i ka përfytyruar kurdoherë qeniet mbinjërzore si pjesëmarrse në jetën e përditshme të njeriut, që bashkëveprojnë me njeriun, e ndihmojnë ose e pengojnë atë. Kështu vepron edhe Gogoli me figurat e djajve, shtrigave: “Vajzë për kokë të vajzës! - vijoi djali me kaftan të bardhë, pa ia hequr sytë. - Unë do të falja tërë ç’kam e ç’nuk kam për ta puthur një herë. Por, ç’e do! Paska edhe një djallushë atje përpara”. Ose: “Mirëpo i paudhi që ndodhej në thes dhe që pak përpara ishte i gëzuar, nuk mund të duronte që t’i ikte nga duart një pre aq e mirë. Posa që e uli kovaçi thesin, ai kërceu së andejmi dhe i hipi kalaqafë. Nga të ftohtët kovaçit po i rrëqethej trupi; i frikësuar dhe i zbehur, nuk dinte si të vepronte, u mat të bënte kryqin, por i paudhi i afroi turirin e vet prej qeni te veshi i djathtë dhe i tha: Jam unë miku yt; çdo gjë do të bëj për shokun dhe mikun!”.
Turgevievi shkruan kështu për imazhet e demonëve: “Mi varrin e atij të mbyturit sillej rrotull një qëngj i bardhë, me ca lesh të përdredhur, shumë i bukur. Zbret nga kali dhe e merr qëngjin në krahë. Jermili i afrohet kalit me qëngjin në krahë, po kali trembet, turfullon, tund e shkund kokën. Ay i bije nj’a dy herë me kërbaç, i hip bashkë me qëngjin edhe niset për udhë; qëngjin e mban përpara. Jermili e shikon qëngjin, qëngji e shikon Jermilin, drejt në sy. Jermili i qenve nis ta humbasë torruan. “Ç’ është kjo punë vallë”- thotë. Nuk kam parë kurrë qëngj që ta shikojë njerinë drejt e në sy! Megjithatë shkon përpara. Nis ta përkëdhelë qëngjin edhe i thotë: be; be!. Qëngji ja zbardh dhëmbët e ja kthen: be; be!”.
E përbashkta e paraqitjeve që përftojnë besëtytni është vegimi. Psikologjia i lidh ato me një aftësi të përgjithshme, me imagjinatën.
2. 3 Kulti i së errtës në bestytnitë
Thuhet se magjia e ka zanafillën, së pari, prej faktit që “i ngjashmi prodhon të ngjashmin”. “Të dytën ditë ime gjyshe më shojti thëngjij në ujë të panisur e më dha të pi. Thëngjijtë ishin mbi ujë. Gjithë asaj ditë ka shuar një patkua kali, të skuqur në zjarr, në ujë të rrahur, të marrë me natë nga penda e mullirit, në udhë të paprerë. Më ka qepur pastaj në fermele një hajmali të shkruar prej hoxhës së xhindeve. Nuk e di cila nga këto zuri, po dalngadalë, u bëra mirë. Kam kërkuar pastaj lakruar të athët me lëmpjetë mali edhe kam filluar të ysht botën, me tri fije fshesë e pak kripë, si pata parë Milkën”.
Hofmani besonte se forcat demoniake, të errëta, shkatërruese, keqbërëse kanë një shtrirje të pakufizuar dhe e përcaktojnë për keq lojën e historisë e të fatit të njeriut. Sipas tij këto forca veprojnë jo vetëm së jashtmi mbi njeriun, por shpesh edhe së brendshmi, gjallërohen në shpirtin e tij. “Po meqë ujërat nuk më shëruan, thirrën Milkën e Starovës që të më yshtë. Kjo erdhi një mëngjes e më yshti me tri fije fshesë e me tri koqiska kripë të zezë Kavaje e me tridhjetë e tri fjalë, që thuhen me të pëshpëritur, zinxhir, zvarrë. Gogësiti sa ment iu çapëlua goja, piu kafe e cigare e tha se më kishin marrë mësysh. Mallkoi syrin e keq, që sëmurte foshnjet, më dha urdhër të ngrihem shpejt më këmbë, pastaj shkoi siç kish ardhur: zbathur, e zezë si qymyr gështenje, e rreshkët. S’di se kush i tha së mjerës nënë që të më mbërthente në Ohri, të më bënte për opllaf”.
Kurse Turgenievi shkruan: “Ta dish, o Pavel, se ty të ka thirrur xhindi i ujit!- shtoi Fedia. Ah, kjo është një shënjë e keqe- i tha Iliusha duke hequr fjalën zvarrë-zvarrë”.
Një pjesë e tregimeve të Kutelit pasqyrojnë zakonet, jetën e përditshme të fshatit si te “Fije nga jeta e Theofil Kostorit”. Rrëfenjat janë të dallueshme jo vetëm nga brendia, por edhe nga trajta e rrëfimit të tyre dhe mënyra e ndërtimit. Përmendim këtu “Hanet e karvanet”, “Rinë Katerinëza”, “Natë marsi”, “Natë gushti”, ku autori përshkruan jetën shpirtërore shqiptare, në mënyrë të ngjashme me mënyrën e thurjes së rrëfenjave popullore. Këtu, mbështetja në folklor, është më e spikatur e për rrjedhojë edhe elementët mitologjike janë më të dukshëm se në rrëfimet e tjera.
Kështu lugetërit u shfaqen njerëzve dhe i trembin a i sëmurin, njerëzit kërkojnë thesare të fshehta në shpella të frikshme ku u shfaqen qenie jo të kësaj bote, të vdekurit marrin pjesë në gosti, të gjallët vizitojnë botën e të vdekurve, martohen mes tyre dhe lindin fëmijë, njerëzit yshten për t’u mbrojtur nga syri i lig e magjitë, festojnë festa e kryejnë rituale pagane, rrëmbehen nga zanat. Duket se në krijimet e këtij realiteti, të kësaj bote, Kuteli është joshur nga mitologjia e vendit të tij, ashtu si shkrimtarët e realizmit magjik u joshën nga mitologjitë e vendeve të tyre, duke krijuar në veprat e tyre realitete ku ashtu si në botën e mitologjisë, thyhet dallimi mes reales e ireales, mes të besueshmes e të pabesueshmes, e ku kërshëria për të njohur botën, për të kuptuar realitetin, i jepte forcë fantazisë që të thurte krijesat e saj, që për njerëzit ishin edhe udhërrëfyese në udhën e të fshehtave, edhe mistere që nuk do të zbuloheshin kurrë. Për këtë Northrop Fraj në një studim të tij për mitin shprehet: “Në botën e mitit nuk kemi përshtatjen ndaj përvojës së njohur. Miti është imitim i veprimeve afër ose brenda kufijve të mundshëm të dëshirës”.
Lidhja e shkrimtarit me mitologjinë nuk është një lidhje e sajuar me mund, por një lidhje që vjen natyrshëm, për të cilën nuk është e nevojshme të studiosh thellësisht ç’është miti më tepër se ç’është e nevojshme të dëgjosh e të kapësh me intuitë atë që s’mbetet thjesht problem i një kohe, por i të gjitha kohërave, atë që edhe pse shekujt i kanë kaluar sipër, ende mbetet si pikëpyetje në ndërgjegjen e njerëzimit. Lidhjen mes mitit dhe shoqërisë njerëzore e mbështete edhe Zigmund Frojdi kur citon Otto Rank, sipas të cilit: “Mittet janë projektuar drejt qiellit pasi kanë lindur diku në kushte ekskluzivisht njerëzore. Interesi ynë drejtohet pikërisht te kjo përmbajtje njerëzore”. “Përse këto dyfeqe!- kini për të pyetur ju, o të mirë. Që t’i prishet magjia bagëtisë e t’i largohen të ligat. E gjithë këta korrozinj e këta korrozeza vinin e mbushnin ujë të rrahur në tre mullinj, hidhnin brenda trëndafilë e lule të tjera edhe laheshin që të prishin magjitë”.
Një figurë tjetër e demonologjisë e cila mbizotëron në krijimtarinë e shkrimtarëve në studim është edhe Vampiri, i cili quhet dhe Dhampiri, është i biri i Lugatit. Besohet se njeriu që ngrihet lugat, shkon e fle me gruan e tij, ajo mbetet shtatëzënë dhe lind Vampiri që di të vrasë lugatin që dëmton bagëtinë. Për ta zbërthyer besimin për “ngjizjen me burrin e vdekur”, dhe lindjen e atij fëmije do të shërbehemi me mendimin e Franz Boas i cili thotë: “Pas vdekjes së njeriut të dashur, si njeriu primitiv ashtu edhe ne spekulojmë me mendimin se çka mund të ketë ndodhur me shpirtin e tij dhe njëkohësisht kemi një dëshirë të zjarrtë të zhbëjmë vdekjen dhe ta kthejmë në jetë. Dëshira e zjarrtë e shtyen imagjinatën që gjithçka dhe gjithkush të na ngjajë në të”.
Në lidhje më këtë që thamë më lart Kuteli shkruan: “S’është punë e paktë të kesh lugatitn për burrë! Kur erdhi Zefi e s’e gjeti, u egërsua fort e mend i vuri zjarrë fshatit. I ra hoxhës me topuz, i ra priftit me kamxhik, i ra qefalisë me shul të veglës. Donte gruan i shkreti! E dinte edhe ai vetë ku ndodhej, po në Shëndaum nuk hynte dot. Tashi rrinte edhe priste në shtëpi, të vijë prapë. Mbyllur dritaret me merimanga, rrinte natë për natë gjersa këndontë këndesi i parë”.
Sipas shkollës antropologjike: “Prodhimet e para të folkorit lindën bashkë me njeriun. Këto rituale i lindi nevoja e njeiut të vjetër. Pra ky njeri nuk ndërtoi marrëdhënie estetike me botën, por këtë ndërtim e vuri në shërbim të nevojave të tij, pra prodhimet e para folklorike janë të lidhura ngushtë me magjinë, religjionin”. Ndërkaq, Kuteli shpjegon kështu: “Ky djalë të ka rënë më sy, i thanë së mjerës nënë. Ja, shikoja synë, si i ndrit e sa të madh e ka, sa një filxhan. Thirr Milkën të ta yshtë. Për të yshtur dinte edhe ime gjyshe, - po ja, asaj nuk i zirej se më kish gjak”.
Sipas Kostandin Brenuas: “Arti popullor është çlirim magjik, përcjellës i normave etike, lirim i fuqive kozmike, përbetim i demonëve, proçese kulti, pjesë e pandashme e jetës së përditshme”. Kuteli shprehet në këtë mënyrë: “Bota thosh edhe se ime gjyshe e kish synë kaq të fortë, sa e rrëzonte kalorin nga kali, mbante në vend gurin e mullirit dhe e bënte të plaste copë-copë. Vetëm me një të shikuar!”.
Në rrëfenjat e Kutelit zë vend të konsiderushëm figura e Lugatit, kjo figurë sipas Robert Elsie është figurë në mitologjinë shqiptare. Kjo krijesë si vampir është me prejardhje sllave. Kur një i lig, koprac ose matrapaz vdes dhe varroset, ai mund të kthehet në lugat. Ashtu si larvae-t dhe lemure-t e Romës së lashtë, lugetërit ngrihen nga varri çdo natë, përveç të shtunës, shkojnë te shtëpitë e të afërmve dhe të të njohurve, u thyejnë xhamat e dritareve, u përdhunojnë gratë dhe përgjithësisht bëhen të bezdisshëm. Ja një shëmbull përshkrimi tipik i Kutelit: “Që asaj nate i ka hyrë lugati në qymez të pulave e u ka kthyer kokën të gjithave. Të dytën natë u sëmurë dhitë. Të tretën natë mori zjarr shtëpia. Xëme, kjo! E kish inatin të fortë, si inat lugati!”.
Kurse Turgenievi na e jep në këtë formë xhindin: “S’ka shumë kohë kur një njeri nga fshati ynë e pësoi keq. Xhindi e bëri të humbasë udhën edhe e zvarriti nëpër pyll, aty e shtyu të vijë rrotull nëpër një lëndinë. Në shtëpi u kthye vetëm kur u gdhi e dha dritë. Po xhindin e pa? E pa. Tha se është i gjatë, i gjatë, i thatë e i zi; fshihej prapa drurëve kështu që nuk e dallonte kollaj. Sikur druhej nga drita e hënës edhe e shikonte me ca sy të çakaritur, I puliste orë e çast”.
Psikologjia popullore në krijimin e imazheve fantastike të supersticioneve është mjaft e ngjashme te të tre shkrimtarët. Motivi invariant i paraqitjes së lugatit në formën e një qengji ose keci dhe “plasja” e tij pas bërjes së kryqit, gjendet në një situatë narrative krejt të ngjashme si te Kuteli, ashtu dhe te Turgenivei. Jermili skaz-it të Turgenievit i ngjan si mendësi Komit të rrëfimit të Kutelit. Është e njëjta shtresë fshatare në një fazë të mungesës së jetës intelektuale, zbuluar në shprehjet më primitive: bashkëjetesa me të vdekurin dhe paaftësia për t’iu kundërvënë kontrollit të tyre në jetën tokësore.
Tërësia e veprimtarive dhe e qëndrimeve praktike rituale që lidhen me besimin e njeriut primitiv, në mundësinë për të ndikuar në forcat e natyrës me ndihmën e disa forcave të mbinatyrshme praktikoheshin për të triumfuar e mira mbi të keqen, për ta mundur këtë. Mënyra karakteristike e bërjes magji, me anën e shprehjeve dhe shembujve, me anën e thirrjeve dhe shtirjeve (për shembull, derdhja e ujit për të bërë që të bierë shi, etj) i japin magjisë njëfarë analogjie me estetikën.
Një efekt të fortë të intertekstit oral në prozën e Kutelit, paraqesin disa përftesa a përformanca që përgjithësisht mund të përmblidhen si skenike, por që në vete kanë edhe elemente narrative apo ndonjë shkëndi lirike. E tillë është prania e magjive, ritualeve magjike dhe e formulave përgjithësisht, qoftë me krijimin e situatave nëpër të cilat sprovohen personazhet, qoftë si sforcime idesh e refleksesh ideore, emocionale e mistike, skenat me lugetër, me vajtime e mallkime. Disa elemente të përmenduara janë mjaft të pranishme në tregimin: “Fije nga jeta e Theofil Kostorit” të Kutelit. Aty rituali i konstatimit, por edhe i fillimit i shprishjes së magjisë apo edhe i yshtjës së mësyshit, nis me një skenë të tillë: “Gjer të vijë Milka, nëna me lau me gur Shërmarene. Gur i Shërmarenes ish një copë çmërs, me vrima shumë, i marrë nga shpella e zonjës Shërmarenë. Nëna e mbante aty ne kora. Kur bija me sy, mbushte një misur me ujë, bënte mbi të kryq edhe e hidhte brenda e me jepte të pi. Po të bëheshin sumbulla, ish një me një se kisha rënë me sy. E sumbulla u patën bërë këtë radhë shumë!- I plastë syri kush e ka të keq!”.
Ky ritual verifikues për marrjen mesysh edhe njëkohësisht edhe parandalues, është një intertekst i gjallë i fëmijërisë së personazhit, të cilën ai e rrëfen në trajtë kujtimi. M’u për këtë, diskursi mitik që lidhet me ritualet, në tekst, nuk paraqet mëvetësi internacionale diskursive, çfarë mund të ndodhë në rastet kur ritualet janë parabola simbolike e narrative thellësisht fiktive. Këtu rituali është dhënë si jetë, siç vazhdon edhe me tutje: “-Dal, moj t’ia nxjerrim të ligën, t’ia hedhim në lumë, ta hajë peshku. Ma sill njat fshesë të marr dy-tri fije, me jep e ca kripë e ta bëjmë flij këtë djalë. U ngrit nëna, vajti në kripsi mori kripë, vajti ne dera mori tri fije fshesë e ia solli. Ka moj, motër, në këtë botë, ca sypëgërë e syplasje që jarebi! Mos arrifshin të shohin më u plastë të bardhët, u plastë!”.
Tashmë rituali antimagji është bërë intertekst i kuptimeve e botëkuptimëve jetësore të përsonazhit të këtij rrëfimi. Rituali është mënyrë jete, e afrimit dhe e ruajtjës së vlerave. Si i tillë, çdo ritual magjie e antimagjie, është dhe një lloj përshkrimi, meqë nuk paraqet kreacion në kuptimin e fiktivës letrare sa paraqet një imtim narratorial. Kuteli sprovon të fusë një pjesë të gjuhës së tij personale si përshkrim e karakterizim të situatave e personazheve, por në esencë mbetet paramodelit boshti kryesor në të cilin ngjiten elementet përbërëse të rrëfimit.
Ata njerëz që ndërtojnë shtëpi në tokën e shtojzovalles nuk gjejnë rehat, sepse shtojzovallja u vjen në shtëpi në mes të natës dhe kërcet zinxhirë të rëndë prej hekuri. Njerëzve u thuhet të mos dalin në rrugë në diellin e mesditës, sepse mund të shkelin në shtojzovalle e të gëlltiten prej saj. “Kur sos buzë kroit që t’i japë kalit ujë, na sheh aty tri orë të bardha tek lodrojnë në dritën e hënës. Orët llamburisin. Herë duken si nuse të bardha, herë si lule të bardha”.
2. 4 Rrëfenjat kuteliane dhe narrativa e skazit
Duke ju referuar teorisë së Zh. Zhenetit mund të flitet për tri nocione: rrëfimi, domëthënë ligjirimi gojor ose i shkruar, që paraqet një intrigë, historia - pra objekti i rrëfimit, dhe narracioni, që nënkupton aktin prodhues të rrëfimit, i cili përfshin gjetjet e ndryshme teknike, tipin e narracionit, rendin në të cilin vendoset historia.
Veprat e veta në prozë Mitrush Kuteli i quan rrëfime ose rrëfenja, thelbi është se Kuteli nuk rrëfen ngjarjen, por rrëfen rrëfimin për ngjarjen. Prandaj, autori merr një rol të ndërmjetësuesit të rrëfimit me ndëgjuesin apo lexuesin. Ndërhyrjet e shpeshta autoriale në rrëfim, duke iu drejtuar lexuesit, nuk janë vetëm thirrje për ta bërë ngjarjen të lexueshme, po edhe për t’ia dhënë ngjyrën e vet kësaj ngjarjeje. Kështu autori merr një rol të ngjashëm me interpretuesin e këngës, veprës popullore.
Kuteli, prozën e tij të shkurtër e kategorizon me termat “rrëfim” e “rrëfenjë”, kur rrëfimet të referojnë te jeta reale, kurse rrëfenjat lidhen me kodet fantastike të përrallave dhe në përgjithësi me forminin e tij oral. Bota e rrëfenjave është një botë ku bashkë me njerëzit, kafshët, gjërat e gjalla e të perceptueshme, ekziston edhe e padukshmja, ajo që me raste shfaqet, ajo që ka dalë nga kjo botë. Ja si shprehet Kuteli në rrëfenjat e tij: “edhe barinjtë rrëfejnë se shumë herë, e më fort në netet me hënë”, “Rrëfejnë gojë pas goje pleqtë e lashtë se këtu pat qënë dikur”, “si e qysh ta fshehë në dhe, sepse vetëm dheri nuk rrëfen ç’ka brenda”, “Se edhe dreqi i vogël mund të bëjë të mira! Të të rrëfej”, “po s’ka kohë t’i rrëfejë se e presin arat”, “e mbajmë gjersa të na rrëfejë se ç’ka në këtë vend, pastaj bëjmë punën tonë”, “Ndofta ishte ai trimi që i kish rrëfyer frëngu babait”, “I dhamë besën se nuk do ta prishnim, po të na rrëfente vendin e haznës”, “për të rrëfyer jatakun që nuk e rrëfenin kurrë”, “pa m’i rrëfeni edhe mua se, helbete, jam plak e ndofta i kam harruar”, “e zuri i rrëfeut babait për gjyshstërgjyshët e tij”, “Rrëfeju, plak, këtyre të rinjve si të ngjau ajo puna e qypave të Rrapsallit, se po presin”, “Do të rrëfej nesër”, “Tërë atë javë s’më doli nga mendja rrëfenja e gjyshit”, “Gjarpri s’i rrëfen këmbët, mos u mundo kot, pi e mos fol!”, “se paraja e gjynahet s’rrëfehen”, “E meqë njerëzia iu lutën të rrëfejë si ka ngjarë kur ka ardhur Turku, plaka hyri në valle edhe foli”, “Si mbaroi Plaka së rrëfyeri, u bë qetësi”.
Gogoli na shkruan njësoj si Kuteli: “Tani do t’ju rrëfej një ngjarje tjetër të tmerrshme që ndodhi përpara syve të të gjithëve”, “dhe atëherë kur nuk kanë asgjë për të treguar rrëfenjë rishtas e rishtas anekdotën e vjetër’, “Prisni, pa do t’jua rrëfej qejfin!”, “Rrëfenjësi i këtyre ngjarjeve do të duhej të qortohej ashpër, po të mos thosh se mysafiri ndjeu një kënaqësi të madhe kur dëgjoi fjalët e Manillovit”.
Kritikët shqiptarë që kanë analizuar veprën e Kuteli pas viteve ‘90 kanë theksuar shpesh karakterin e veçantë të elementeve narrative të rrëfimit, që realizojnë edhe “veçantinë” e formës rrëfimtare të tij. Sido që shkarazi, Kristaq Jorgo (1992), ka hequr një paralele mes formës narrative të rrëfimit dhe skaz-it rus. Aurel Plasari shprehet: Për të nxjerrë në dukje një tjetër karakteristikë të artit rrëfimtar të Kutelit, do kujtuar edhe ky pohim i tij: “Në vjetet e njomë të rinisë, kur sapo kisha mësuar frëngjishtën nisa të mësoj shumë, por asnjë nga shkrimtarët e huaj nuk më ka bërë përshtypje më të madhe se sa Gogoli, sidomos me Taras Bulbën. Po ashtu edhe Turgenjevi. Përse pikërisht këta dhe jo francezët? Sepse jeta e romaneve franceze që më kishin rënë në dorë nuk i ngjiste jetës sonë dhe njerëzit e tyre nuk u ngjisnin njerëzve tanë”. Përveç kësaj arsyje ka edhe një shkak tjetër që e lidhte Kutelin me shkrimtarë si Gogoli e Turgenjevi. Shkaku i kësaj lidhje duhet të jetë trajta specifike e prozës së tyre tregimtare, ajo që Kuteli në rastin e vet e ka pagëzuar “rrëfim”, ndërsa filologët rusë e quajnë “skaz”.
Si dominante në tërësinë e elementeve që strukturon veprën letrare, metamorfoza dhe modeli i saj strukturor, zbulohet mbi një unitet të elementeve që funksionojnë si lidhje konkrete e një narracioni të veçantë. Veprat artistike, të cilat e mbartin këtë unitet janë të zhanrit fantastik, metaforik dhe alegorik. Ndërsa Kuteli, fantastikën e organizon në llojin e tregimit të shkurtër që buron nga modeli gojor dhe autori i quan “rrëfenja”. E trajtuar si mit, fantastikja karakterizohet nga “mendimi mitik” që sipas analistit Klod-Levi Stros, ky mendim përfaqëson “një punë të imët intelektuake”. Vepra letrare, ku ky mit shfaqet, është “para së gjithsh vepër e ligjërimit”.
Struktura narrative organizohet mbi kombinimin formal të sistemit të gjuhës, rezultat i të cilave janë tekstet letrare. Raportet që këto tekste vendosin me receptuesin (lexuesin) apo me autorin, me kohën apo shoqërinë ku këto tekstet ekzistojnë, lehtësojnë kuptimin e “literaritetit”, domethënies së tyre, “atë që një vepër e bën letrare”. Studiuesi Zherar Zhenet pohon se: “Rrëfimi është riprezantimi i një ngjarjeje, ose i një vargu ngjarjesh, reale a fiktive, me anën e ligjërimit, e në mënyrë të veçantë, me ligjërimin e shkruar”
Fantastikja si model i një fenomeni si vizion “me statusin e mitit si narracion”, zhvillon shndërrime të njëpasnjëshme të figurave narrative duke funksionuar një procede letrare e veçantë.
Tregimtari është njeriu që mund ta lërë fitilin e jetës së tij të digjet plotësisht në flakën e butë të tregimit të tij. Tregimtari është personazhi ku njeriu i drejtë gjen vetveten.
2. 5 Modelet e rrëfenjës së Kutelit dhe përvoja e rrëfenjave të Turgenievit dhe Gogolit
Mitrush Kuteli është shkrimtar i një vokacioni të veçantë në letërsinë shqipe. Duke e shkruar mjeshtërisht rrëfenjën, si lloj specifik letrar, ka arritur të krijojë vlera të përhershme në prozën shqipe të shekullit XX. “Me rrëfimt e rrëfenjat ai e pasuroi prozën e shkurtër shqiptare me një tip të veçantë tregimi, që jo vetëm ishte një lloj i ri letrar, por me arritjet më të mira, solli që Kuteli të bëhet pioner i një shkolle të tregimit tonë. Tregimi kutelian është ngritur ose shatruar kryesisht me treungun e rrëfimit popullor shqiptar”.
Tregimet dhe novelat e Mitrush Kutelit tregojnë për mjeshtërin shembullor të prozës shqipe, i cili duke funksionalizuar tregimtarinë e largesës tematike dhe tregimtarinë e rrëfimit të shartuar popullor (me përpunimin e anekdotave, legjendave, gojëdhënave, baladave, miteve etj), jo një herë, dëshmon talentin e një autori që me artin e të treguarit, me imagjinatën, fantazinë, vizionet apo misteret e botës letrare “udhëton” tërë jetën nëpër enigmën e tekstit narrativ për t’i përjetësuar konceptet e tij poetike. Mjaft elemente të rrëfimeve të tij i mori nga folklori toskë, siç i kishte dëgjuar në fëmijëri dhe i shfrytëzoi për të rikrijuar motive të kthjellëta të jetës së fshatit me një stil narrativ të gjallë. Leksiku dhe sintaksa e Kutelit janë të përpunuara, kurse diksioni është i fuqishëm.
Temat e fshatit dhe gërshëtimi i humorit fshatarak me ngjarjet tradicionale i bënë rrëfimet e tij të pëlqyeshme nga shtresa të gjera lexuesish. Në disa nga tregimet e tij ndjehet atmosfera e prozës ruse të shekullit të XIX, e Nikollaj Gogolit dhe Ivan Turgenievit.
“Të lexosh një rrëfim, do të thotë edhe të të ketë kapur një tension, një angështi”.
Në prozën e shkurtër të Kutelit hyjnë, përveç rrëfimeve dhe rrëfenjat, të cilat dallohen nga të parat, qoftë nga brendia dhe fryma popullore, qoftë dhe nga trajta e ndërtimit të tyre janë tregimet dhe proza tjetër e shkurtër tregimtare. “Gjinia rrëfimtare hipertekstuale mund të na edukojë me ndjenjën e lirisë dhe të krijimtarisë, por nuk është gjithçka, tregimet “tashmë të shkuara” na mësojmë edhe të vdesim”.
Rrëfenjat si “Natë marsi”, “Natë gushti” apo akoma më shumë “Hanet e karvanet”, “Lugetërit e e fshatit tonë”, kanë motive folklorike e subjekte mitologjike. Ato përshkohen nga fryma e balada dhe nga mënyra e thurjes dhe e të treguarit janë tipike për narracionin popullor. Disa prej tyre trajtojnë motive patriotike, duke evokuar kohëra legjendare heroike dhe figura të forta trimash, me theksa epike, që qëndrojnë në mes gojëdhënës e historisë. Të tilla personazhe të skalitura janë plaka e Bubullimë dhe Kostandini “Natë marsi”, apo ajo e Nikollë Brandës nga Mokra malore “Natë marsi”. Por me gjithë vlerat që kanë këto tregime, në disa prej tyre autori tërhiqet aq tepër pas ngjarjeve e figurave legjendare, lëshohet aq shumë pas dëshirës për të rrëfyer për gjithë sa ka dëgjuar nga goja e popullit sa harron idetë domethënëse, bie në njëfarë natyralizmi të tërhequr nga ndonjë bestytni, koncept fetar, paragjykim a mentalitet anakronik.
Rrëfimet më të mira të Kutelit u takojnë atyre krijimeve të shquara të letërsisë sonë, që lexuesi mund t’u kthehet e rikthehet me dëshirë e dobi. Kjo vlen ngaqë nëpër to rrjedhin burime të jetës së gjallë të popullit, ndihen zërat dhe flakërojnë ngjyrat e saj. Kuteli, duke krijuar një tip të ri tregimi në prozën tonë, dëshmoi e provoi dhe një herë forcën dhe bukurinë e fjalës shqipe, mundësitë e saj të mëdha shprehëse, aftësitë ndërtuese e krijuese. Të gjitha këto e bëjnë Mitrush Kutelin një nga mjeshtrit e tregimit shqiptar. “Më rrëfimet e Kutelit, proza tregimtare shqiptare, që në pjesën e dytë të viteve’20, nisi të fitonte veti të spikatura”.
Studiuesi Sali Bashota zbulon dhe shenjon rrënjët esenciale të strukturimit letrar të prozës së Kutelit. Me vlerë është mendimi i tij se: “ndërkaq rrëfenja i përjashton të gjitha këto pamundësi të novelës dhe është simbiozë e disa teknikave të tjera narrative: përrallës, mitit, legjendës, që si lloje më të thjeshta të epikës, kanë shtrirje të mëdha hapësinore dhe konstituojnë në një mënyrë poetikën e prozës kuteliane”.
Prania aq e madhe e formave të rrëfimit popullor: kallëzimit, përrallës, mitit, gojëdhanës ose mahisë, aforizmit, anekdotës, e të tjera që gërshetohen poetikisht, përbrenda prozës tregimtare të Kutelit kanë funksion të shumëfishtë ndërtimor dhë njëkohësisht paraqesin udhën e vetëdijësuar të prirjes së këtij shkrimtari në fushën e letërsisë popullore, si gjetje dhe mbitheksim i njërit prej burimeve themelore të shkrmitarisë së autorit. Gjithnjë në këtë parashtrim, studiuesi thekson: “Në forminin e Mitrush Kutelit si stilist i letërsisë shqipe, ndër të tjera, ndikuan edhe dy faktorë kryesore: njohja e thellë e letërsisë popullore dhe asimilimi i përvojës krijuese të saj, dhe së dyti, shqipërimi i disa veprave të shkrimtarëve të njohur ruse si Gogoli dhe Turgenievi”.
Është vetë studiuesi që e përthekson këtë ide, teksa shprehet: “Proza tregimtare është ripuruar në dy rrafshe: në rrafshin e varianteve dhe në rrafshin e versioneve”, pra duke rrëmihur dhe përcaktuar disa nga skutat e misterit që bart dhe shenjon proza kuteliane. Ndërmjet dy rrafsheve, për të dytin, Bashota thekson: “Versionet përfshijnë kompleksin e çështjes së shtruar dhe si të tilla zënë vend të dukshëm në veprën letrare të këtij autori. /../ Pa dyshim, tregimet dhe novelat e versionit të fundit, të cilat Kuteli i ka lënë dorëshkrim, disa prej tyre që u botuan në 1972, në një mënyrë përfaqësojnë fazën e pjekurisë së artit dhe rrëfimit kutelian”.
Qasje interesante përmbi veprën letrare të Kutelit, herëpasherë ka bërë edhe studiuesi Sabri Hamiti. Formatimi i realizuar prej tij: “Kuteli është një shkrimtar i gjithanshëm i letërsisë shqipe. Veprat e tij letrare shtrihen në shumë trajta, forma e gjini”, rezulton nga formulimet e sakta rreth përmasave që rrok përvoja letrare kuteliane. Po edhe me kaq vlerë është edhe sugjerimi: “rëndësia e veprës letrare të Mitrush Kutelit, në fushën e vlerave të letërsisë shqipe, lidhet me tregimet e novelat me të cilat ai hap një kapitull të veçantë të prozës shqipe, madje një stil të veçantë të krijimit në prozë”.
Me tregim (përfaqësues më reprezentativ i tij është përralla), i nënkuptoj narracionet që i kanë trilluar njerëzit e panjohur dhe që janë bartur nga gjenerata në gjeneratë. Edhe pse duket se i përshkruajnë ndodhitë e vërteta, ato janë tërësisht trillim.
